23. Psychozy – czym są i jak się objawiają?

Psychozy to grupa zaburzeń psychicznych charakteryzujących się utratą kontaktu z rzeczywistością, co przejawia się m.in. przez omamy, urojenia, zaburzenia myślenia i dezorganizację zachowania. Osoba doświadczająca psychozy może słyszeć głosy, widzieć rzeczy, których nie ma, lub wierzyć w nieprawdziwe przekonania, pomimo oczywistych dowodów przeciwko nim. Zaburzenia te mogą wynikać z różnych przyczyn – od schizofrenii przez chorobę afektywną dwubiegunową po organiczne uszkodzenia mózgu – i wymagają specjalistycznej diagnozy oraz leczenia.

Czym dokładnie jest psychoza?

Psychoza nie jest konkretną diagnozą, lecz zespołem objawów występujących w różnych zaburzeniach psychicznych. Obejmuje ona tzw. objawy pozytywne (dodatkowe, jak halucynacje i urojenia), negatywne (ubytek funkcji, np. apatia) oraz dezorganizację psychiczną. W przeciwieństwie do potocznych wyobrażeń, psychoza nie oznacza „utraty rozumu”, lecz raczej głębokie zaburzenie percepcji i interpretacji rzeczywistości.

Kluczowe cechy psychozy:

• Urojenia – utrwalone, błędne przekonania odporne na argumenty (np. prześladowcze, wielkościowe)
• Omamy – spostrzeżenia zmysłowe bez zewnętrznego bodźca (najczęściej słuchowe)
• Zaburzenia myślenia – niespójność, zatrzymanie lub przyspieszenie toku myśli
• Zaburzenia ruchu – od całkowitego bezruchu (katatonia) po pobudzenie

Jak rozpoznać objawy psychozy? Sygnały ostrzegawcze

Psychoza rzadko pojawia się nagle – zwykle poprzedza ją faza prodromalna z subtelnymi zmianami zachowania. Wczesne wykrycie tych symptomów może przyspieszyć pomoc i poprawić rokowania.

Wczesne oznaki (prodromalne):

• Wycofanie społeczne i utrata zainteresowań
• Zaniedbywanie higieny i codziennych obowiązków
• Trudności w koncentracji i logicznym myśleniu
• Nadwrażliwość na bodźce (światło, dźwięki)
• Podejrzliwość lub niezwykłe przekonania

Pełnoobjawowa psychoza:

Obszar	Objawy	Przykłady
Percepcja	Omamy	Słyszenie komentujących głosów, widzenie „duchów”
Myślenie	Urojenia	Przekonanie o byciu śledzonym lub posiadaniu nadprzyrodzonych mocy
Emocje	Niedostosowanie afektu	Śmiech w tragicznej sytuacji lub brak reakcji na radosne wydarzenia
Zachowanie	Dezorganizacja	Dziwaczne gesty, mowa niezrozumiała dla otoczenia

Przyczyny i rodzaje psychoz

Psychoza może być objawem różnych stanów – od zaburzeń psychicznych po zatrucia czy choroby neurologiczne. Zrozumienie przyczyny jest kluczowe dla doboru leczenia.

Główne typy psychoz:

• Schizofrenia – najczęstsza przyczyna psychozy z charakterystycznym przebiegiem
• Zaburzenia schizoafektywne – połączenie objawów schizofrenii i zaburzeń nastroju
• Psychozy afektywne – w przebiegu depresji lub manii
• Psychozy organiczne – spowodowane uszkodzeniem mózgu (urazy, guzy, demencja)
• Psychozy reaktywne – krótkotrwałe, wywołane silnym stresem
• Psychozy substancjalne – spowodowane narkotykami (np. amfetaminą, LSD) lub alkoholem

Czynniki ryzyka:

• Genetyka (np. ryzyko schizofrenii wzrasta do 10% jeśli choruje rodzic)
• Urazy okołoporodowe i infekcje w ciąży
• Zażywanie substancji psychoaktywnych w młodym wieku
• Przewlekły stres i trauma
• Izolacja społeczna

Jak wygląda diagnoza i leczenie?

Rozpoznanie psychozy wymaga dokładnego wywiadu, obserwacji i często badań wykluczających przyczyny somatyczne. Psychiatrzy stosują kryteria diagnostyczne (np. ICD-11) i narzędzia jak PANSS (Positive and Negative Syndrome Scale).

Etapy leczenia:

1. Interwencja kryzysowa – zapewnienie bezpieczeństwa, czasem hospitalizacja
2. Farmakoterapia – leki przeciwpsychotyczne (neuroleptyki) dobierane indywidualnie
3. Psychoterapia – szczególnie terapia poznawczo-behawioralna dla psychoz (CBTp)
4. Rehabilitacja – treningi umiejętności społecznych i zawodowych
5. Wsparcie rodzinne – psychoedukacja bliskich zmniejsza ryzyko nawrotów

Nowoczesne podejścia terapeutyczne:

• Terapia rodzin oparta na otwartym dialogu – skuteczna zwłaszcza w pierwszych epizodach
• Terapia poznawcza psychoz – praca nad interpretacją omamów i urojeń
• Treningi neuropoznawcze – poprawa funkcji wykonawczych i uwagi
• Programy wspieranego zatrudnienia – pomoc w powrocie do aktywności zawodowej

Jak pomóc osobie w psychozie? Praktyczne wskazówki

Bliscy często czują się bezradni wobec psychozy. Oto kilka zasad postępowania opartych na dowodach:

• Nie podważaj jej doświadczeń – dla niej halucynacje są realne. Zamiast mówić „to nieprawda”, zapytaj „co teraz słyszysz?”
• Zachowaj spokój – lęk i frustracja mogą nasilać objawy
• Zapewnij bezpieczeństwo – usuń niebezpieczne przedmioty, zadbaj o spokojne otoczenie
• Zachęcaj do leczenia – unikaj przymusu, pokazuj korzyści (np. „lekarz pomoże ci lepiej spać”)
• Dbaj o siebie – wsparcie osoby w psychozie jest wyczerpujące, szukaj pomocy dla siebie

Mity na temat psychozy

Wokół psychozy narosło wiele szkodliwych stereotypów. Obalmy najczęstsze z nich:

Mit	Fakt
„Psychotyk to niebezpieczny przestępca”	Osoby z psychozą rzadziej popełniają przestępstwa niż ogół populacji. Częściej są ofiarami przemocy.
„Schizofrenia to rozdwojenie jaźni”	To błędne tłumaczenie terminu. Schizofrenia oznacza „rozszczepienie” funkcji psychicznych, nie osobowości.
„Psychozy nie da się wyleczyć”	Wiele osób osiąga remisję lub uczy się skutecznie zarządzać objawami. Wczesna interwencja poprawia rokowania.
„Leki przeciwpsychotyczne zamieniają w zombie”	Nowoczesne leki mają mniej skutków ubocznych. Korzyści zwykle przewyższają ryzyko.

Perspektywa osób z doświadczeniem psychozy

Warto wsłuchać się w głos tych, którzy przeszli psychozy. Wielu opisuje to jako:

• Przytłaczające poczucie zagubienia i dezorientacji
• Strach przed utratą kontroli nad własnym umysłem
• Poczucie wyobcowania nawet wśród bliskich
• Trudności w odróżnieniu choroby od „prawdziwego siebie”
• Równocześnie – niektórzy wskazują, że doświadczenie psychozy dało im nową wrażliwość i zrozumienie ludzkiego cierpienia

Gdzie szukać pomocy w Polsce?

Jeśli ty lub ktoś bliski doświadcza objawów psychozy, skontaktuj się z:

• Psychiatrą (NFZ lub prywatnie) – lista na stronie PTP
• Ośrodkami Interwencji Kryzysowej
• Telefonem Zaufania dla Osób w Kryzysie (116 123)
• Stowarzyszeniami jak „Polskie Towarzystwo Psychiatryczne” czy „Stowarzyszenie Rodzin i Przyjaciół Osób z Zaburzeniami Psychicznymi”

Pamiętaj – psychoza to stan, który można i trzeba leczyć. Im wcześniej rozpocznie się terapię, tym większe szanse na odzyskanie równowagi. Nie musisz przechodzić przez to sam.